De afgelopen decennia maakte de overheid haar eigen rol steeds compacter. Door onder andere privatisering, decentralisering en bezuinigingen kregen andere partijen in de samenleving meer verantwoordelijkheid, waaronder burgers. Maar hoe zien burgers die verdeling van verantwoordelijkheden? Wat kunnen en willen zij op zich nemen en wat zou de overheid in hun ogen moeten doen? Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) uit juli 2023 blijkt dat burgers vinden dat met name de overheid veel meer verantwoordelijkheid moet nemen dan zij nu doet. Daarnaast is een meerderheid van de Nederlanders van mening dat de overheid bedrijven zou moeten verplichten om meer te doen om de grote opgaven van dit moment te realiseren.

Voor het onderzoek werden in september 2022 4500 LISS panelleden uitgenodigd (per huishouden werd één persoon van 18 jaar of ouder geselecteerd). Hiervan deden uiteindelijk 3321 (73%) mee.

Verschuivende Verantwoordelijkheden
In het onderzoek ‘Roep om een overheid die verantwoordelijkheid neemt: Burgers over de verdeling van verantwoordelijkheden bij grote maatschappelijke opgaven’ dat in juli is verschenen, is gekeken hoe burgers de verdeling van verantwoordelijkheden tussen de overheid, bedrijven, maatschappelijke organisaties en henzelf graag zien. Dit werd onderzocht voor:

• Gezond leven: met een focus op preventie en gezond ouder worden. Er is een toename zichtbaar in ziekten waar leefstijlfactoren een grote rol in spelen (bv. obesitas, hart- en vaatziekten, kanker). Gecombineerd met een sterk vergrijzende samenleving, zal dit steeds meer druk zetten op een al overbelaste gezondheidszorg. Het huidige overheidsbeleid zet voornamelijk in op preventieve maatregelen, door een gezonde leefstijl te stimuleren en daarover te informeren.
• Leven lang ontwikkelen: het ontwikkelen en bijhouden van kennis gedurende het leven. De samenleving verandert razendsnel als gevolg van onder andere technologisering. Door de vaardigheden en kennis van burgers mee te ontwikkelen, krijgen zij zelf meer regie over de eigen loopbaan en kan de arbeidsmarkt meebewegen met grote veranderingen.
• Duurzaam energiegebruik: door opwarming van de aarde verandert het klimaat, wat grote gevolgen heeft voor mens, natuur en milieu. De uitstoot van broeikasgassen speelt daarbij een belangrijke rol. Eén oplossing die bijdraagt aan het tegengaan van verdere opwarming van de aarde is het verduurzamen van energiegebruik.
• Hulp verlenen: zorg en hulp verlenen aan hulpbehoevende naasten. Er is een tekort aan geld en personeel in de gezondheidszorg. Door de vergrijzing zal de overbelasting van de zorg de komende decennia nog verder toenemen. Als mensen zelf langdurige zorg bieden aan naasten kan de professionele zorg uitgesteld of (deels) ontlast worden.
• Bestaanszekerheid: niet iedereen is in staat om zelf voldoende inkomen te generen om te kunnen voorzien in basisbehoefen zoals een woning, voeding en kleding. Dit speelt zeker in deze tijd van hoge inflatie en woningnood.

Hoewel burgers van alle partijen (inclusief zichzelf) meer verwachten dan zij nu zien, vindt een ruime meerderheid van de Nederlanders dat vooral de landelijke overheid (flink) meer verantwoordelijkheid moet nemen. Deze wens wordt breed gedeeld en geldt voor mensen met verschillende politieke voorkeuren.

Invulling verantwoordelijkheid door de overheid
Volgens burgers kan de overheid deze verantwoordelijkheid op verschillende manieren invullen. Van zachte vormen van sturing, waarbij de overheid andere partijen ondersteunt of prikkelt om in actie te komen, tot dwingendere vormen van sturing, waarbij zij zelf de regie pakt of verplichtingen oplegt aan andere partijen. Die verplichtingen zien burgers met name richting bedrijven. Zo wil men dat de overheid bedrijven verplicht om bij te dragen aan gemeenschappelijke doelen zoals een schone leefomgeving; woningcorporaties verplicht om woningen te verduurzamen en regels stelt over wat een reëel inkomen is, zoals het minimumloon. Daarnaast zien burgers graag een overheid die mensen meer ondersteunt. Bij bijvoorbeeld 'gezond leven' kunnen gezonde gewoontes, zoals sport of gezond eten aantrekkelijker worden gemaakt.

Verantwoordelijkheid burgers; onder voorwaarden
Hoewel burgers aangeven zelf ook meer verantwoordelijkheid te moeten nemen, hebben zij al veel op hun bord. Dat laatste blijkt onder andere wanneer zij worden gevraagd naar de verantwoordelijkheidsverdeling rond het thema mantelzorg. Burgers willen best zorgtaken op zich nemen, zoals het doen van een boodschap voor naasten of het begeleiden van familieleden, maar zij willen daarvoor wel minder verantwoordelijkheid dragen dan nu volgens hen het geval is. Als de overheid toch blijft inzetten op informele zorg, dan zou zij mantelzorgers meer moeten ontlasten en ondersteunen, bijvoorbeeld door te regelen dat professionele zorgverleners hen af en toe kunnen afwisselen.

Burgers zien belangrijke voorwaarden waaraan moet worden voldaan om zelf meer verantwoordelijkheid te nemen. Hierbij gaat het vooral om het hebben van voldoende tijd en geld, en het krijgen van de juiste ondersteuning. Bij het nemen en verdelen van verantwoordelijkheden is het daarom belangrijk om het kunnen en willen van alle (groepen) burgers zorgvuldig mee te wegen.

Vertrouwen in de overheid
Het SCP onderzoek laat daarnaast zien dat hoe burgers naar de verdeling van verantwoordelijkheden kijken, gelinkt is aan het vertrouwen dat mensen hebben in de overheid. Dat vertrouwen is op dit moment bij veel mensen laag. Het SCP adviseerde de overheid daarom om – naast het meewegen van het perspectief van burgers – effectief haar verantwoordelijkheid te nemen. Door te investeren in slagkracht om zichtbaar bij te dragen aan het oplossen van problemen in de samenleving.

Bron: website Sociaal en Cultureel Planbureau (6 juli 2023)